واج آرایی آرایه ای است که ممکن است اسمش را بسیار شنیده باشید اما معنی آن را ندانید؛ در این مقاله قصد داریم تا اول بگوییم واج آرایی چیست و سپس برویم سراغ این که چگونه می توان واج آرایی را تشخیص داد؛ راستی، کلی مثال هم برایتان آورده ایم تا مطلب را به خوبی درک کنید.
قبل از آموختن واج آرایی، لازم است تا با واج ها، صامت و مصوت آشنا شوید.
واج چیست؟
کوچکترین واحد زبانی در زبان فارسی چیست؟ شاید بگویید حروف الفبا، اما اشتباه می کنید! واج ها کوچکترین واحد شمارش در زبان فارسی هستند؛
زبان فارسی از ۳۰ واج تشکیل شده است که به دو دسته زیر تقسیم می شوند:
- صامت ها
- مصوت ها
صامت ها
صامت ها شامل ۲۴ واج هستند؛ این ۲۴ واج شامل حمزه (ء) و حروف الفبا بجز حروف ( ا یــ و ) هستند.
پس صامت ها شامل «(ء، ع)، ب، پ، (ت، ط)، (ث، س، ص)، ج، چ، (ح، ه)، خ، د، (ذ، ز، ض، ظ)، ر، ژ، ش، (غ، ق)، ف، ک، گ، ل، م، ن، و، ی» هستند.
دقت کنید که حروفی که برایتان در پرانتز آورده ایم، چون به یک صورت خوانده می شوند و فقط طرز نوشتارشان تفاوت دارد، یک واج به حساب می آیند.
مثلا حروف «ت و ط»، در شمارش یک واج به حساب می آیند با این که دو حرف هستند.
نکته: «ی و یـ » با یکدیگر متفاوتند؛ «یـ» مصوت است ولی «ی» صامت است.
مصوت ها
به واج هایی که هنگام ادای آنها دهان کاملا باز است و بسته نمی شود، مصوت می گوییم.
مصوت ها دو دسته اند:
- مصوت های کوتاه: شامل واج‌های فتحه (-َ)، ضمه (-ُ)، کسره (-ِ)
- مصوت های بلند: شامل «ا، یـ، و»
شاید بپرسید که تفاوت مصوت های کوتاه و بلند در چیست؟
در پاسخ باید بگوییم که تفاوتشان در میزان کشش آنهاست، کشش مصوت های بلند، دو برابر مصوت های کوچک است.
حال که به خوبی واج ها و انواع واج را آموختید، وقت آن است که بگوییم واج آرایی چیست؟
واج آرایی چیست؟
هنگامی که یک یا چند صامت یا مصوت در بیت به صورت آهنگین تکرار شود به طوری که ریتم داشتن واج ها را حس کنیم، می گوییم بیت شعر، واج آرایی یا نغمه حروف دارد.
مثال:
سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند *** همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند
در مثال بالا، «چ» دارای واج آرایی است.
مثال:
رشته ی تسبیح اگر بگسست معذورم بدار *** دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود
در مثال بالا، «س» دارای نغمه حروف (واج آرایی) است.
مثال:
خیزید وخز آرید که هنگام خزان است *** باد خنک از جانب خوارزم وزان است
در مثال بالا، واج آرایی «ز» برقرار است.
فرق واژه آرایی با واج آرایی چیست؟
خیلی از دانش آموزان واج آرایی را با واژه آرایی اشتباه می گیرند؛ درحالی این دو، کاملا متفاوت از یکدیگر هستند؛
هنگامی که یک کلمه چند بار در بیت تکرار شود، میگوییم آن بیت دارای تکرار یا همان واژه آرایی است؛
پس این دو کاملا از یکدیگر تفاوت دارند.
نمونه سوال
در بیت زیر، واج «س» چند بار تکرار شده است؟
سرو را بین بر سماع بلبلان صبح خیز *** همچو سرمستان به بستان، پای کوب و دست زن
جواب) ۷ بار
خیلی از دانش آموزان به اشتباه، ۶ بار می شمارند درصورتی که «ص» نیز چون با «س» هم آوا است، یک واج به شمار می آید.
واج آرایی چیست؟
وقتی واج ها در یک بیت یا مصراع به صورت آهنگین تکرار شوند، میگوییم بیت یا مصراع دارای واج آرایی است.
واج چیست؟
واج، کوچکترین واحد شمارش ادبی در زبان فارسی است.
واج ها به چند دسته تقسیم می شوند؟
صامت ها و مصوت ها
واج آرایی با واژه آرایی چه فرقی دارد؟
دو آرایه ادبی متفاوت از یکدیگر هستند؛ وقتی در بیت یک یا چند واج به صورتی تکرار یابند تا شعر آهنگین شود، میگوییم که شعر واج آرایی دارد اما وقتی یک یا چند کلمه در شعر تکرار شود، می گوییم شعر دارای واژه آرایی یا تکرار است.
